اصلاح نباتات

روش های نسلگیری

درعصرحاضراصلاح کنندگان به شیوه های مختلف به اصلاح نباتات میبپردازند ولی بصورت عموم سه طریقه نسلگیری ازسال های متمادی بدین سومعمول می باشد.

1 –معرفی (Introduction)

2 –انتخاب (Selection)

3 –دورگه سازی (Hybridization)

1 – معرفی (Introduction)

واردکردن نباتات (مواد ژنتیکی)یاگروهی ازجینوتایپ های مختلف نباتات را به محیط جدید که قبلآ درآن محل وجود نداشته اند اصطلاحآ واردکردن یا معرفی می نامند.

دراین طریقه ممکن است یک ورایتی جدید اصلاح شده سپشیز های وحشی ویاورایتی های محلی به یک کشوروارد گردد.تبادل یا انتقال نباتات یا موادژنتیکی ممکن است بین مناطق مختلف دریک کشورویا بین کشورهای مختلف باشد بطورمثال یک ورایتی اصلاح شده برنج ازمرکزبین المللی تحقیقات برنج واقع درکشورفلپین وارد افغانستان شده و بعداز معلوم نمودن توافق آن با آب وهوای کندزبنام Kunduz 1 مسمی گردیده است. نبات که جدیداً معرفی میشود امکان دارد بدوشکل مورد استفاده قرارکیرد.

الف:استفاده مستقیم: وقتیکه یک ورایتی ازمحل جدیدانتقال یابد وبدون هچگونه تغیری درجینوتایپ آن بنابرتوافق جدیداً معرفی و نامگذاری گردد آنرا استفاده مستقیم نامند.درممالک که دارای مراکزتحقیقاتی پیشرفته و منظم اند از واردکردن مواد ژنتیکی واستفاده مستقیم آن ها کمتراستفاده می شود.

ب:استفاده غیرمستقیم: ورایتی وارد شده ممکن است بعد ازتعین وارزیابی توافق آن دریک منطقه خاص در یکی از پروگرام های اصلاحی آن منطقه مثلآ در دورگه سازی باورایتی های محلی استفاده شود این عمل برای انتقال صفت یا صفات خاصی ازورایتی وارد شده به ورایتی محلی رایج می باشد واستفاده ازمجموعه جینوتایپ آن توصیه نمیگردد.

مراحل وارد کردن نبا ت

وارد کردن نبات ازیک محل به محل دیگریکی ازروش های قدیمی ومؤفق دراصلاح نباتات می باشد. هدف ازواردکرن نبات یا استفاده مستقیم ویا ایجاد تنوع درمواد ژنتیکی موجود می باشد. بطورعموم واردکردن نبات دارای مراحل مختلف مانند تهیه مواد،حمل،قرنطین،فهرست بندی،ارزیابی،تکثیروتوزیع می باشد.

تهیه مواد گیاهی

هرفرد یا موسسۀ میتواند ازافراد حقیقی ،حقوقی،موسسات تحقیقاتی ،پوهنتون ها ویا هرمنبع دیگر چه در داخل ویا درخارج کشورتقاضای موادژنتیکی نماید ولی همه مواد ژنتیکی بایددردفترحفاظه نباتات ثبت گردند.

شرایط خروج و ورود مواد نباتی

ورود هرگونه مواد نباتی بخصوص مواد تکثیرشونده ازجمله تخم،قلمه ،پیوند،غده وپیازباکسب اجازه نامه ازوزارت زراعت صورت میگیرد تاازانتقال عوامل امراض ،آفات وگیاهان هرزه جلوگیری شود.

قرنطین:

قرنطین به معنی نگه داری وکنترول مواد نباتی وارداتی دریک منطقه مجزا به منظورجلوگیری ازشیوع احتمالی امراض ،آفات ویا هرعارضه دیگرمی باشد. همه مواد نباتی بایدمورد معاینه قرارگیرد تا مبادا به تخم گیاهان هرزه ، عوامل امراض وآفات آلوده باشند درصورت ضرورت آنها را ضد عفونی کرده و درمحل کنترول شده میکارند تامورد بررسی بیشترقرارگیرند. مرکزقرنطین تحت نظر ریاست حفا ظت نباتات وزارت زراعت می باشند.

فهرست بندی :

وقتیکه مواد نباتی وارد کشورگردید ابتدادرمحلی ثبت شده وشمارۀ به آن تعلق میگرد همچنان اطلاعات لازم مانند سپیشیز،ورایتی،مبدا وتوافق نباتات نیزثبت میگردد بعدازآن مواد مورد نظر به یکی ازسه گروپ ذیل تقسیم می شود.

1 –کلکسیون خارجی یا Exotic Collection  EC

2 –کلکسیون محلی یا بومی  Indigenous Collection 

3 –کلکسیون وحشی یا  Wild Collection

ارزیابی:

برای تعیین درجه توافق وعکس العمل نباتات جدید آنرا درچندین استیشن تحقیقاتی کشت می نمایند وبعد ازآن نسبت به امراض وآفات درمنطقه ونیزمقدارحاصل آن نظربه ورایتی های موجود محلی ارزیابی میگردد.

سازگارشدن( Acclimatization):

اصولاًحاصل ورایتی های جدید و وارداتی بنابرتوافق نسبی با محیط جدید کم می باشد. اگرچه ممکن است این وضعیت درابتدا وجود داشته باشد وبعدازچند نسل متوالی این ورایتی ها خود را سازگارنموده ومقدارحاصل بیشترگردد. این عمل راسازگارشدن می نامند در واقع سازگار شدن نتیجه عمل انتخاب طبیعی است. این پدیده درباره ورایتی های محلی یا بومی (Land race ) صدق میکند. و در باره لاین های اصلاح شده صادق نیست . سرعت سازگار شدن وابسته به روش گرده افشانی ،اندازه و دامنه تنوع ژنتیکی وطول دوران حیات نبات مورد نظر دارد. درنتیجه میتوان گفت که سازگارشدن درنباتات دگر القاح (بنابرتنوع بیشترژنتیکی )بیشترازنباتات خود القاح است.

تکثیروتوزیع:

لاین ها یا ورایتی های وارداتی امید بخش بعد از ارزیابی ازنظر امراض، آفات، حاصل دهی وغیره تکثیروتوزیع میشوند. درافغانستان توزیع تخم های بذری بعهده تصدی تخم های اصلاح شده است که درسال1355 درچوکات وزارت زراعت تاسیس شده است. ولی در این اواخر سکتور خصوصی نیز وظیفه تورید و تکثیر تخم های بذری را بدوش گرفته است که در آینده ها شاهد پیشرفت این سکتور خواهیم بود.

2- انتخاب (Selection)

انتخاب نباتات به دونوع صورت میگیرد.

الف:انتخاب طبیعی (Natural Selection) :

ب:انتخاب مصنوعی ( (Artificial Selection:

الف- انتخاب طبیعی:

درانتخاب طبیعی قانون داروین عملی میگردد داروین گفته است که اگرشما حیوانات ونباتات را به حالت طبیعی بگذارید در طبیعت همان حیوان ونبات تبارزکرده میتواند که درمقابل طبیعت مقاومت نموده وشرایط و تغییرات طبیعت او را از بین برده نتواند . این موجودات مقاوم بوده زیرا توسط طبیعت انتخاب شده اند ولی این کار مدت زیاد را ضرورت دارد. بناء بشر ناگذیر است برای انتخاب نباتات برتر خودش اقدام نماید.

ب- انتخاب مصنوعی:

انتخاب مصنوعی به دوطریقه صورت میگرد.

1- انتخاب کتلوی (اMass selection ):دراین روش مقدار زیاد از نباتات که دارای صفات مطلوب هستند انتخاب وتخم آنها مخلوط و باهم کشت می شوند و نباتات بهترآن انتخاب می شوند واین روش تازمانی ادامه پیدامیکند که نباتات باقیمانده بصورت یکنواخت و دارای کیفیت مطلوب باشد.

انتخاب کتلوی معمولاً به منظور خالص ساختن انواع مخلوط بکارمیرود. گروپ نباتات انتخاب شده بعداز مطالعات، زمانی تکثیر میگردندکه تخم انتخابی ازنگاه توافق محیطی با نبات اصلی فرق نداشته و اما از نظر ساختمان ظاهری شان متحد الشکل و نظر به نباتات اصلی ممتازباشد.بطورمثال درگذشته ها دهقانان امریکا که درانتخاب جواری مهارت داشتند به فارم های وسیع رفته ازبین فارم جواری های خوب و پر حاصل راجمع آوری مینمودند بعداً آنهارا زرع نموده وحاصل شان را مقایسه میکردند وبه این ترتیب ورایتی های مختلف جدید زراعتی را انکشاف میدادند. جواری فعلی امریکا ازهمان نسل های می باشند که توسط انتخاب کتلوی انتخاب شده اند ولی شرایط محیطی وترکیب خاک رانباید فراموش کرد لازم است تاشرایط متذکره متفاوت نباشد لذاانتخاب باید درعین شرایط محیطی صورت گیرد.

2- انتخاب انفرادی(لاین خالص)Pure line selection :

دراین روش انتخاب والدین یا لاین خالص صورت میگیرد نبات ازنظرصفات باید بهترازدیگران باشددرانتخاب انفرادی تخم ها مخلوط نشده وتخم هرورایتی به شکل جداگانه درقطارها بذرمیشوندونتایج هرنبات به دقت مطالعه وخصوصیات برجسته آن ثبت میگردد وآنهایکه دارای خصوصیات نامطلوب اند حذف میگردند. این روش راهم درنباتات که خودالقاح اند و هم در نباتات که دگر القاح اند می توان بکار برد. هرگاه بعد از انتخاب وآزمایش درطول چندسال ثابت شدکه ورایتی خالص و برتر بدست آمده آنرا درسطح وسیع کشت نموده وتکثیرمینمایند.

استفاده ازلاین های خالص:

1 – به عنوان یک ورایتی: یک لاین خالص درصورت برتری به عنوان یک ورایتی استفاده می شود تقریباً ورایتی های موجود نباتات لاین های خالص اند.

2 –به عنوان والدین درپروگرام های دورگه سازی: لاین خالص که برای معرفی به عنوان یک ورایتی مناسب نباشد ممکن است به عنوان یک والد درایجاد یک ورایتی جدید بکاررود.

3 – درمطا لعات بر روی میوتیشن های خود بخودی یا مصنوعی، بخصوص آنهایکه صفات کمی را تحت تاثیرقرارمیدهند ازلاین خالص استفاده می شود. درصورتیکه ازاختلاط میخانیکی و دورگه شدن ممانعت شود هرگونه تغییرات وتنوع ژنتیکی دریک لاین خالص به علت میوتیشن خواهد بود.

4 –مطالعات دیگر: دربسیاری مطا لعات بیولوجیکی دیگرمثل طبابت ،کیمیای حیاتی ،فزیولوژی،تغذیه، ایمونولوژی (معافیت) وغیره استفاده از لاین های اِنبرید موش ضروری است این کار برای اجتناب ازتغییر ژنتیکی مواد آزمایشی انجام میشود. بنابراین درموارد آزمایشی اثرات حیوان که بالای آن تجربه صورت میگیرد با عوامل تغییر ژنتیکی باهم اشتباه نمی شوند.

روش عمومی برای انتخاب لاین خالص:

انتخاب لاین خالص سه مرحله دارد:

1 – انتخاب تک بوته ها از یک ورایتی محلی یا ازجوامع مخلوط.

2 – ارزیابی نظری نباتات که ازتخم تک بوته ها روئیده.

3 – ارزیابی وآزمایشات حاصل نباتات لاین خالص.

3- دورگه سازی (Hybridization)

برای اصلاح و ایجاد لاین های برتر ضروری است که همواره تنوع ژنیتیکی جدیدی ایجاد گردد ، ایجاد چنین تنوعی بسیار آسان بوده و با انجام دورگه سازی دولاین خالص ایجاد میگردد.

القاح دولاینی که از نظر ساختار ژنتیکی با یکدیگر متفاوت باشند ، بنام دورگه سازی (Hybridization) یاد میشود، برای این کار گرده نبات والد پدری به کلاله نبات والد مادری انتقال داده می شود، در این سیستم باید القاح نبات توسط گرده خودش صورت نگیرد ، همچنان از گرده افشانی ناخواسته جلوگیری به عمل آید . تخم حاصل از این القاح را تخم دورگه Hybrid یا F1 می نامند.

زمانیکه دو نبات باساختار ژنیتیکی متفاوت با همدیگر القاح می شوند ، نیمی از کروموزوم های والد مادری( ژنوم) با نیمی از کروموزوم های پدری (ژنوم) با همدیگر ساختارژنیتیکی نبات (F1) را میسازند و در نسل دوم (F2) با ترکیب خاص از یکدیگر جدا شده جفت وجور ونو ترکیب میگردند..

درجه تنوع ترکیب شده در نسل های درحال تفکیک (از F1الی F2) بستگی به دوری یا نزدیکی ساختار ژنیتیکی والدینی دارد که باهم القاح میشوند . در صورتیکه والدین کاملاً هموزایگس باشند ، نسلF1 کاملاً هتروزایگس خواهد بود .

هدف از دورگه سازی و ایجاد تنوع انتقال یک یا چند صفت کمی یا کیفی از یک ورایتی به ورایتی دیگر یا ورایتی جدید میباشد ، ازجانب دیگر در برنامه خاص اصلاحی مستقیماً از تخم نسل های F1 به عنوان تخم های دورگه میتوان استفاده نمود.

اصلاح مرکب: هدف اصلی در اصلاح مرکب ، انتقال یک یا چند صفت خاص از چند ورایتی به یک ورایتی می باشد.صفات مورد نظر ممکن است بوسیله الیگوژن ( الیگوژن ژن های اند که تاثیر بزرگ و آشکار در ایجاد فینوتایپ ها دارند) ویا پولی ژن ( پولی ژن عبارت از بخش کوچکی از ژن ها که در کنترول صفات کمی رول دارد) کنترول گردد.تظاهر صفت یا صفات در ورایتی جدیدرا میتوان از ژنبه های مختلف با والدین اولی آن مقایسه کرد.

اصلاح برتر (Transgressive breeding):- هدف اصلی در اصلاح برتر افزایش حاصل ویا اجزای آن از طریق تفرق برتر (Trasgressive segregation) میباشد ، تفرق برتر یعنی اینکه نباتات در نسل دوم دریک یا چند صفت نسبت به هردو والد خود برتری نشان دهد. این نباتات نتیجه تجمع یا ترکیب ژن های مثبت یا مناسب از هردو والد وبوجود آمدن نو ترکیب برتر می باشند ، شرط لازم برای این گونه القاح ها دور بودن ژنیتیکی والدینی که باهمدیگر القاح میشوند ، میباشد.

ورایتی های دورگه :-

نسل F1 در اکثر القاح های بین دونبات خالص (خودالقاح و یا دگر القاح) دارای برتری آشکار نسبت به والدین خود میباشد ، لذا زمانیکه استفاده از تخنیک های تولید واستفاده از تخم های دورگه از نظر اقتصادی عملی باشد ، استفاده مستقیم از F1 به عنوان یک ورایتی دورگه توصیه شده می تواند.

انواع دورگه سازی:

والدین یا ورایتی های که باهم القاح می گردند ، شامل انواع مختلف متعلق به یک سپیشز ، سپیشز های مختلف از یک جنس یا جنس های مختلف میباشد.

طبیعی است که شدت و ضعف تنوع در القاح ها بستگی کامل به دوری ویا نزدیکی ژنیتیکی این نباتات دارد ، براساس رابطه طبقه بندی (تکسانومی ) دو رگه سازی ممکن است به دوگروه اصلی ،یعنی دورگه سازی بین ورایتی هاInter Varietal hybridization) (و دورگه سازی دورDistant hybridization تقسیم گردد.

دورگه سازی بین ورایتی ها(Inter Varietal hybridization):-

والدین شرکت کننده در این نوع دورگه سازی مربوط یک اسپیشز میباشند و ممکن است دونژاد ویا دو ورایتی از یک اسپیشز باشند ، این نوع دورگه سازی را اصطلاحاً دورگه سازی داخل اسپیشز یا Intraspecific hybridization نیز نامند . این گونه دورگه سازی در اصلاح نباتات بیشتر استعمال میگردد ، دربسیاری از نباتات مزروعی مانند گندم ، برنج ، جو وسایر نباتات و در بسیاری از مراکز تحقیقاتی از این سیستم به طور گسترده استفاده صورت می گیرد .

دورگه سازی بین دوورایتی ممکن است ، ساده یا پیچیده باشد و این بستگی به تعداد والدین شرکت کننده در پروگرام دورگه سازی دارد.

کراس دوجانبه یا کراس ساده ( Singl Cross):-

درکراس ساده برای تولید F1 فقط دو والد شرکت دارند، F1 بدست آمده خود القاح (سلفself) شده و جامعه F2 را میسازد.

P1 X P2 F1

کراس مرکب:-

دراین گونه کراس ها معمولاً بیش از دو والد در تولید هایبرید ها دخالت دارند ، پس از تولید F1 میتوان باسلف (خود القاح) نمودن آن وتولید جامعه F2 نسل های در حال تفکیک را اداره نمود ویا از طریق بک کراس نباتات F1 با یکی از والدین ، بر نامه های اصلاحی را ادامه داد. این کراس ها را اصطلاحاً کراس متقارب Convergent hybridization نیز گویند ، زیرا هدف آن در این نوع کراس ها ، گرد آوردن ژن های مطلوب از چندین والد به یک هایبرید میباشد .

با استفاده از تخنیک های مختلف اصلاح نباتات میتوان صفات مختلف را اصلاح وژن های وابسته به آنها را دریک لاین و یا ورایتی جمع نمود . طبیعی است که این کار باعث یک نواختی هر چه بیشتر ورایتی های غیرخویشاوند میشود.

(A,B,C) سه والد

A X B

(A X B) X C

[(AXB) X C] هایبرید مرکب که در آن سه والد سهم دارند.

……………………………………………………………………………….

A ,B , C ,D) ) چهار والد

A X B C X D

( A X B) X ( C X D)

[ (A X B)X(C X D)] هایبرید مرکب که چهار والد درآن سهم دارند.

برنامه های دورگه سازی :-

یکی از پر اهمیت ترین تخنیک ها در اصلاح نباتات استفاده از دورگه سازی (Hybridization) میباشد. اگرچه این تخنیک بسیارساده است اما مهم اداره کردن نسل های در حال تفکیک آن میباشد که بعد از انجام هر القاح و ایجاد تخم های دورگه (F1) وسلف نمودن آن بدست می آید .

مشکلات اداره نسل های در حال تفکیک قرارذیل میباشد:

1- ایجاد نسل های درحال تفکیک:-

اصولاً جهت اداره صحیح در اصلاح وانتخاب موثر به تعداد نباتات پیشرفته بسیارزیاد ( بیش از 1000 نبات) ضرورت میباشد. برای ایجاد چندین نوع مختلف جامعه F1 به طور همزمان به پول کافی ، کارگرکافی وسائر امکانات نیاز میباشد.

2- اداره کردن نسل های در حال تفکیک:-

انتخاب بهترین فینوتایپ درنسل های مختلف(F2الی F5) مخصوصاً برای صفات کمی کار آسان نمی باشد ، مخصوصاً چنانچه اگربخواهند با اصول علمی ومطالعات ژنیتیکی چنین نسل های را اداره کنند ، کار مشکل و پرمصرف است ، برای اداره صحیح این گونه نسل ها یا باید تعداد القاح ها را محدود ساخت و یا بخش عمده نباتات را حذف نمود.

مراحل دورگه سازی

زمانیکه یک بریدر تصمیم میگیرد واهداف پروگرام خودرا مشخص می کند ، برای انتخاب والدین وانجام دورگه سازی آماده میشود ، مراحل زیر در دورگه سازی باید مراعات شود:

1- انتخاب والدین :- مطابق هدف باید انتخاب صحیح صورت گیرد.

2- ارزیابی والدین :- شناخت ماهیت ژنیتیکی والدین وصفات مورد مطالعه در هر پروگرام اصلاح نباتات امر ضروری می باشد .

3- عقیم کردن پایه های مادری بااستفاده از تخنیک های مختلف

4- پوشاندن خوشه های عقیم شده توسط خریطه های کاغذی ( سلوفان ) وجلوگیری از گرده افشانی ناخواسته .

5- نصب اتیکت ویا علامت گذاری

6- گرده افشانی مصنوعی با استفاده از گرده والد انتخابی یا پایه های پدری

7- مراقبت های لازم از نباتات القاح شده فوق وجمع آوری تخم های نسل اول یا دورگه.

انتخاب والدین:-

انتخاب والدین ارتباط کامل به اهداف بریدر دارد ، باید به خاطرداشت که حاصل دهی یکی از اهداف اصلی و همیشگی در اصلاح نباتات میباشد ، درنتیجه حتماً باید والدین که باهم القاح می گردند ازورایتی های پرمحصول باشند ، بعضی از والدین قادر به تولید F1 برتر میباشند ، چنین برتری ها از طریق روش های احصائیوی قابل اندازه گیری است ، والدین که قابلیت ترکیب پذیری خوب دارند ، می توانند تولید هایبرید های برتر را نمایند ، لذا از آنها به حیث راهنما در انتخاب هایبرید ها یا نباتاتیکه باهم القاح می شوند استفاده میشود. گاهی اتفاق می افتد که برتری F1ها درنسل های پیشرفته ظاهر نمی گردد، لذا انتخاب والدین یکی از رمزهای موفقیت در هرپروگرام اصلاحی می باشد.

ارزیابی والدین:-

ارزیابی والدین برای انجام دورگه سازی وانتخاب آنها امر ضروری درهرپروگرام اصلاحی است ، یعنی شناخت ماهیت ژنیتیکی والدین ترکیب پذیری عمومی وخصوصی صفات مورد نظر، وراثت پذیری عمومی وخصوصی اثرات ژن درکنترول صفات واثر متقابل بین آنها کارنهایت ضروری میباشد ، زیرا شرط موفقیت در هر پروگرام اصلاحی درک صحیح از ماهیت ژنیتیکی والدین میباشد .

روش های مختلف برای ارزیابی ژنیتیکی ورایتی های مختلف نباتات طراحی وارائه گردیده است.

بازشدن گل:-

بازشدن گل ها نیز در نسل گیری نباتات دارای اهمیت زیاد میباشد و بریدر باید بفهمد که القاح نباتات پیش از بازشدن گل صورت می گیرد و یا بعد از آن ، مشکل نباتاتیکه قبل از بازشدن گل القاح میشوند ، زیاد است وبریدر این را بصورت درست باید بفهمد که درکدام نبات ، القاح قبل از بازشدن گل صورت میگیرد و درکدام آن بعد از بازشدن گل صورت میگیرد .بریدر باید زمانی القاح را انجام دهد که نباتات قبلاً القاح نشده باشد.

عواملی که وقت گل کردن را درنباتات تغییرمی دهد:

1- روشنی(Light):- روشنی وقت گل کردن نبات را تغییرمی دهد ، یعنی اگر به نبات روشنی زیاد تهیه شود نظربه روشنی که ضرورت دارد ، زودتر گل میکند وانسان می تواند که بدون کدام مشکل نبات را کمی وقت تر القاح کند ، در این صورت پیش از اینکه گل ها خودبخود القاح شوند ، میتوانیم نباتات زیادی را القاح کنیم. دراین طریقه استفاده از گرین هاوس های مجهز بانور چراغ ضرور است.

2- حرارت:- چون نباتات مختلف است ، بنابر این حرارتیکه آن ها ضرورت دارند نیز اختلاف دارد . مثلاً جواری در حرارت بلندتر خوب نمو کرده ولی گندم نظر به جواری به حرارت پائین تری نیاز دارد. اگر دروقت زمستان گندم را در گرین هاوس Green house برای بریدنگ breeding زرع کنید و حرارت را مطابق ضروریات آن بلند ببرید در این وقت نبات خوبتر نموکرده وبه نسل گیری آماده میشود.

3- بهاره کردنVernalization) (:- اگر تخم نبات را در آب گذاشته ، رطوبت آنرا به 50 فیصد برسانیم ، بعد از آن این تخم هارا برای 1الی 2 روز در جاهای که حرارت آن 10 درجه سانتی گراد باشد ، ذخیره نمائیم و بعد از دوروز آنرا به اتاقی که حرارت آن 4 درجه سانتی گراد باشد ، مدت 7 هفته نگهداری کنیم ، دراین وقت تخم از خواب بیدارشده رکودشان ازبین میرود ، اگر این نبات را بذر نمائیم ، سریع تر نمو نموده وتولید گل مینماید.

4- استعمال مواد کیمیاوی:- بعض مواد کیمیاوی و استعمال آن نموی نبات را سریع نموده و در نتیجه نبات زودتر گل میکند و آماده القاح میگردد . ازماده کیمیاوی که به این منظور استفاده میشود، میتوان از ایتلین نام برد.

عقیم کردن( Emasculation):

حذف انتر(بساک ) ویاعقیم کردن دانه گرده نبات بدون آنکه آسیبی به اندام ماده گی نبات وارد گردد را اصطلاحاً عقیم کردن گویند.

عقیم کردن درحقیقت جلوگیری از خودالقاحی میباشد . درنباتات دایو شیوز معمولاً پایه های نر را حذف میکنند ، درحالیکه در نباتات مونوشیوز باگل های مجزا گل های نررا حذف مینمایند و درنباتات یکپایه که دارای اندام های نروماده دریک گل هستند ، فقط انترهارا حذف می کنند .

راه های مختلفی برای عقیم کردن درنباتات وجود دارد . درنباتاتیکه دارای گل های بزرگ میباشند عقیم کردن بادست به آسانی صورت میگیرد ، درحالیکه درنباتاتیکه دارای گلهای کوچک هستند ( نباتات علوفه ئی) عقیم کردن بادست مشکل بوده و وقت زیادی را دربرخواهد گرفت.

لوازم موردضرورت برای عقیم سازی و همچنان اجرای عملیه القاح نبات عبارت اند از:

پنس های خمیده ویا راست ، قیچی ، ذره بین باقدرت بزرگ نمایی10x (10چند) ، برس های مخصوص ، رابرتیپ ، نی برای تکیه گاه ، تارهای پلاستیکی ویاحلقه های فلزی برای وصل نمودن نبات به تکیه گاه ، خریطه های نیلونی ویاکاغذی ، استبلر ، قلم وکاغذ و در بعض نباتات وسایل انتقال گرده نیز ضرور است.

روش های عقیم ساختن:

1- عقیم کردن بادست:-

درنباتاتیکه دارای گل های بزرگ اند ، انترهارا میتوان باپنس یا قیچی قطع نمود ، اگرچه عملیات عقیم کردن از یک نبات تا نبات دیگر فرق دارد ، اما عقیم کردن گل باید قبل از پخته شدن انتر و قبل از دریافت دانه گرده توسط کلاله همان گل صورت گیرد. از اینکه بسیاری از گل های نباتات مزروعی هنگام صبح باز میشوند و نیز عمل گرده افشانی در صبح تا ساعت 1الی 2 بعد از ظهر صورت میگیرد ، لذا عمل عقیم کردن گلها در بعد از ظهر ها از ساعت 5 به بعد عملی میگردد.

گرده افشانی مصنوعی نیزیک روز بعد از عقیم کردن گل ها انجام میشود . عقیم کردن با دست بستگی به تمرین ومهارت عملی دارد ، برای انجام این کار ، ابتدا قسمت پائین گل را با دو انگشت گرفته و بعد با وارد نمودن اندک فشار دهانه گل را باز نموده و توسط پنس یا قیچی انتر را قطع وخارج مینمایند.

2- عقیم کردن با آب گرم:-

معمولاً دانه های گرده حساس تر از اندام های مادگی نبات میباشند ، یعنی دانه گرده هم از نظر ژنیتیکی وهم از نظر عوامل محیطی آسیب پذیرتر از ماده گی گل هستند از این خاصیت برای کشتن دانه های گرده استفاده می شود . برای ازبین بردن دانه های گردۀ نبات برنج از آب 42الی 48 درجه سانتی گراد گرم وبه مدت 10 دقیقه استفاده میگردد . برای این کار خوشه های برنج را قبل ازگرده افشانی انتخاب و آنهارا در آب گرم غوطه ور مینمایند . درجه موردنیاز حرارت آب ، ممکن است ازنباتی به نبات دیگر تفاوت داشته باشد.

3- عقیم کردن باالکول:-

اگر چه الکول باعث کشتن دانه گرده وعقیم کردن نبات میگردد ، اما این روش عقیم کردن در اصلاح نباتات چندان رایج نمی باشد . باید توجه داشت که خوشه های معامله شده با الکول را باید با آب معمولی به خوبی شستشو کرد ، از الکول 57فیصده به مدت بسیارکوتاه ( چندثانیه) برای عقیم کردن گل نبات شبدر که سایز کوچک دارد ، استفاده می گردد، باید توجه نمود که مدت زمان وغلظت الکول در عقیم کردن از نباتی به نبات دیگر فرق میکند.

4- عقیم کردن با آب سرد:-

آب سرد نیز بدون آنکه صدمۀ به ماده گی گل بزند ، باعث عقیم کردن دانه های گرده میگردد . مثلاً در برنج قراردادن خوشه درآب 0الی6 درجه سانتی گراد باعث کشته شدن دانه گرده میگردد ، اما موفقیت استفاده از آب سرد نسبت به آب گرم کمتر میباشد . به همین دلیل فیصدی خود القاحی در استفاده از این تخنیک بیشتر خواهد بود.

5- عقیم کردن با استفاده از پمپ خلاء:-

همان طوریکه قبلاً توضیح داده شد درعقیم کردن بادست، زمانیکه گل ها باز شدند به جای استفاده از پنس درخارج کردن انتر میتوان از پمپ خلاء استفاده نمود. برای آسانی کار بهتر است ⅓حصه گلچه ها ، یعنی ازبالای کلاله گل قیچی گردد. در این صورت امکان خارج کردن انتر چه باپنس وچه ازطریق استخراج بوسیله پمپ خلاءVacuum extraction بسیار آسان می گردد.

6- عقیمی ژنیتیکی :-

عقیمی ژنیتیکی درنباتات ممکن است بصورت هسته ئی ویا سایتوپلازمی ویا اثر متقابل هسته وسایتوپلازم باشد. در این صورت بدون آنکه ضرورتی به عقیم کردن مصنوعی باشد ، میتوان اقدام به عمل دورگه سازی نمود . باید توجه داشت که عقیمی باید کامل ومطمئن باشد تا از خودالقاحی ناخواسته جلوگیری شود ، گل های عقیم شده را باید توسط خریطه پوشاند تا ازگرده افشانی ناخواسته و تصادفی جلوگیری گردد. بخاطر جلوگیری از شیوع امراض قارچی لازم است ، پاکت ها یا خریطه ها را پس از 3 الی 4 روز گرده افشانی از بالای گل دور نمود.

نصب علائم ( اتیکت)

همزمان باعقیم کردن پایه مادری ، باید به نوشتن ونصب علائم ومشخصات لازم درپایه های مادری اقدام نمود. برای این کار معمولاً اتیکت های کاغذی به سایز cm3X2 تهیه وسوراخ در آن ایجاد نموده و باتار آویزان میگردد وعلائم زیر بر روی آن نوشته شده وبه ساقه های پایه مادری عقیم شده آویزان میگردد.

گرده افشانی:-

بعد ازعقیم کردن پایه های مادری ، باید دانه های گرده سالم ورسیده به کلاله یا محل دریافت کننده گرده برسد تا باروری مناسب صورت گیرد. اگرچه مدت زمان زنده ماندن دانه های گرده نباتات متفاوت است، اما بطورکلی دانه های گرده از عمر کوتاه برخوردار میباشند. مثلاً دانه های گردۀ گندم وبرنج فقط به مدت چند دقیقه ، درحالیکه دانه های گرده جو صحرائی وجواری ممکن است تا چند ساعت زنده بمانند لذا توصیه می گردد زمانیکه کلاله آمادگی گرفتن گرده را پیدا نمود ، اقدام به تهیه دانه گرده نمود و بصورت مستقیم وتازه استفاده شود.

از روش های مختلف برای گرده افشانی مصنوعی استفاده میشود که مهمترین آن ها قرارذیل است:-

1- استفاده از برس نرم و آغشته کردن آن بادانه های گرده در انترهای پخته و پاشیدن و یا به نرمی کشیدن آن روی کلاله.

2- دانه های گرده را در خریطه ای جمع آوری نموده وبعداً به روی کلاله گردپاشی نمود..

3- جمع آوری انترها وترکاندن آن به روی کلاله.

4- خوشه های که انترهای آنها رسیده باشند را بر روی ماده گی گل تکان داد.

5- گل های نر را به همراه گل های ماده در داخل یک پاکت قرارداد.

زمان مناسب گرده افشانی بازهم درانواع نباتات فرق میکند . مثلاً درنبات گندم ، پس ازعقیم نمودن گل ها بعد از سه الی چهار روز جهت پخته شدن تخمدان و آماده شدن پایه های مادری صورت میگیرد، اما در نبات مانند شبدر کمی بعدتر از بازشدن گل ها است و اهمیت ندارد که چه زمانی از روز باید گرده افشانی مدنظر گرفته شود ولی ترجیح داده میشود که صبح و یاعصر باشد وبعد از گرده افشانی باپاکت های مخصوص دوباره گل ها مسدود ساخته میشود. زرد ومرطوب بودن گرده ، نشانه مطلوبیت و سفید وخشک بودن حاکی از عدم مطلوب بودن دانه گرده است .

حد اقل 24ساعت بعد از گرده افشانی نباید روی گل آب ریخته شود تابدان وسیله از سقط گرده جلوگیری گردد. قبل از پرداختن به القاح های بعدی ، شستشوی دست پنس وسایر وسایل گرده افشانی ضروری است.

        نوشته : پوهنیار محمدصفر علیزاده نوری