مقدمه
رشد و نمو گياهان را با تغيير در شرايط محيطی و يا دستكاری در خود گياه میتوان تنظيم كرد، برای رسيدن به چنين تغييراتی در گياه از روشهای فيزيكی مانند تربيت كردن (Training) و هرس كردن (Pruning) و يا از روشهای شيميايی نظير كاربرد مواد تنظيم كننده رشد استفاده میشود. واژه تربيت كردن گياهان به معنی تكنيكها و روشهايی است كه برای تنظيم اندازه، شكل و جهت رشد گياه بكار میروند. هرس كردن يا حذف قسمتهايی (جوانه، شاخه، برگ و گل و ميوه) از گياه همراه با عمل تربيت انجام میگيرد، تا گياه به شكل يا فرم معينی ايجاد شود. به عنوان مثال تربيت درختان ميوه و گياهان زينتی به اشكال مختلف و يا حصار. تربيت گياهان بايستی در مراحل اوليه رشد انجام شود. هرس منظم برای حفظ شكل و تعادل فيزيولوژيكی لازم برای گلدهی و ميوهدهی ضروری است. تربيت گياهان باغی هميشه نياز به هرس ندارد بطوری كه در برخی گياهان بالا رونده مانند گوجه فرنگی، خيار و برخی از لوبياها بايد آنها را به قيم بست تا برگهايشان از نور كافی برخوردار شوند اين عمل به شكل غير مستقيم گلدهی و ميوهدهی را تحريك میكند و باعث میشود كه ميوه آنها تميز بماند.
هدف از هرس (شاخه بری):
هرس گياهان باغی بطور عمده به سه دليل زير انجام میگيرد:
1- تنظيم اندازه گياه
2- بدست آوردن شكل يا فرم معين
3- بهبود كارآيی يا باروری گياه (تنظيم كميت و كيفيت محصول).
هرس اثر پاكوتاه كنندگی در گياهان دارد. به عنوان مثال كوتاه كردن منظم درختچههای زينتی و گياهان حصار باعث می شود كه آنها ارتفاع مناسبی داشته باشند.
هرس درختان ميوه سبب توليد تاجی مناسب برای سهولت در برداشت می شود.
2- بدست آوردن شكل يا فرم معين
3- بهبود كارآيی يا باروری گياه (تنظيم كميت و كيفيت محصول).
هرس اثر پاكوتاه كنندگی در گياهان دارد. به عنوان مثال كوتاه كردن منظم درختچههای زينتی و گياهان حصار باعث می شود كه آنها ارتفاع مناسبی داشته باشند.
هرس درختان ميوه سبب توليد تاجی مناسب برای سهولت در برداشت می شود.
هدف ديگری كه در اثر تربيت و هرس كردن گياه بدست میآيد ايجاد اسكلتی مناسب با شكل مشخص و معين است. برای رسيدن به اين مقصود بايد در مراحل اوليه رشد درختان، شاخههای اصلی انتخاب و مشخص شوند تا اسكلت آينده درخت تشكيل شود. شاخههايی اصلی انتخاب شده بايد از فضای كافی برخوردار باشند به طوری كه پس از رشد در سالهای آينده و رسيدن به نمو كامل، ميزان سايهاندازی آنها به حداقل ممكن برسد. علاوه بر آن زاويه بين شاخههای اصلی و تنه درخت (محل انشعاب شاخههای فرعی)(Crotch) بايد به قدری كافی باز باشد زيرا اين موضوع مانع از شكستن شاخهها در اثر ميوهدهی زياد می شود. اگر اين زاويه كم باشد فرم دهی اسكلت درخت ضعيف است.
تكنيكهای هرس
هرس گياهان يكی از روشهای مهم در باغبانی است كه شامل حذف قسمتی از تاج و مقداری از سيستم ريشه گياه میشود تا بدين طريق تعادل لازم بين مراحل جنسی و رويشی ايجاد شود. هرس تاج (اندامهای هوايی) تعدد نقاط رشد را كاهش داده و مصرف ازت و ساير عناصر ضروری را بيشتر كرده و بكارگيری هيدراتهای كربن را كاهش میدهد. بنابراين رس تاج رشد رويشی را تحريك كرده و مرحله رشد زايشی را به تأخير می اندازد. معمولاً گياهان جوان و قوی را بايستی هرس سبك انجام داد. هرس سنگين گياهان قوی تشكيل جوانه گل و بلوغ را به تأخير میاندازد. از طرف ديگر گياهان باغهای قديمی و مسن به انجام هرس شديد نيازمند هستند تا قدرت و جوان سازی آنها تحريك شود.
هرس ريشه گياهان سبب كاهش جذب ازت شده، رشد رويشی و تقاضا برای هيدراتهای كربن كم میشود. در نتيجه هيدراتهای كربن تجمع يافته و تشكيل جوانه گل را تحريك میكنند. زمانی كه نسبت C:N زياد باشد گلدهی محقق میشود اگر هرس شديد بر روی شاخههای قوی انجام گيرد اين نسبت كم شده و رشد رويشی صورت میگيرد. تعادل بين مراحل رشد رويشی و زايشی در گياهان كه در نتيجه هرس ايجاد میشود، با واژه نسبت C: N بيان میشود. بنابراين هرس شاخه و ريشه برای گلدهی و باردهی درختان ميوه بسيار ضروری است.
اصطلاحات هرس:
جوانه انتهايی (Apical bud (apex) : نوك ساقه، يا بالاترين جوانه موجود بر روی ساقه را گويند.
جوانه چوب: جوانهای كه در اثر رشد آن شاخه توليد میشود.
جوانه گل: جوانهای كه مولد گل يا خوشه گل است.
زاويه برگی: زاويه بين يك برگ و ساقهای كه بر روی آن قرار دارد.
جوانه راكد(Dormant bud):جوانهای است كه در زاويه برگی قرار گرفته اما فعال نيست، مگر اينكه شاخهها صدمه ببينند.
شاخه پيشاهنگ(Leader shoot): شاخهای كه رشد فعال داشته و به صورت انتهايی قرار دارد و هر ساله بر رشد آن افزوده میشود.
شاخه پيشاهنگ(Leader shoot): شاخهای كه رشد فعال داشته و به صورت انتهايی قرار دارد و هر ساله بر رشد آن افزوده میشود.
شاخه جانبی(Lateral shoot): شاخهای كه از رشد جوانه جانبی موجود در زاويه برگی ساقه ايجاد میشود.
شاخه عقيم(Blind shoot): شاخهای است كه به طور كامل رشد نكرده و جوانه انتهايی آن سقط شده است. اين نوع شاخه رشد بيشتری نمی كند.
شاخه سال جاری(Current year's growth) : شاخهای است كه در اثر رشد جوانه فصل جاری ايجاد میشود.
چوب يكساله: شاخه يا رشدی است كه حداكثر يك سال عمر دارد.
چوب يكساله: شاخه يا رشدی است كه حداكثر يك سال عمر دارد.
حذف گلهای خشك(Dead- head): هرس و حذف گلهای خشك و پژمرده يا غلافهای نارس محتوی بذر را گويند.
جوانه گيری(Disbudding):حذف جوانهها يا شاخههای اضافی را به هنگام آغاز رشد جوانه گيری نامند.
سرزنی شاخههای علفی(Pinch back):حذف و هرس انتهای شاخههای نرم، علفی و در حال رشد را كه به كمك انگشتان دست انجام ميگيرد پنسمان گويند.
جوانه گيری(Disbudding):حذف جوانهها يا شاخههای اضافی را به هنگام آغاز رشد جوانه گيری نامند.
سرزنی شاخههای علفی(Pinch back):حذف و هرس انتهای شاخههای نرم، علفی و در حال رشد را كه به كمك انگشتان دست انجام ميگيرد پنسمان گويند.
سيخك(Spur): شاخه كوتاهی كه رشد كندی دارد و خوشههای جوانه گل روی آن تشكيل میشود.
پاجوش(Sucker): شاخهای كه معمولاً از ريشه گياه در زير خاك و يا در سطح زمين منشاء میگيرد. پاجوشها شاخههايی نابارور و ناخواسته هستند.
پاجوش(Sucker): شاخهای كه معمولاً از ريشه گياه در زير خاك و يا در سطح زمين منشاء میگيرد. پاجوشها شاخههايی نابارور و ناخواسته هستند.
نرك(Water shoot (water sprout): شاخهای است نابارور و نامطلوب كه به شكل عمودی بر روی شاخههای مسن ايجاد میشود معمولاً برگهای آن از برگهای درخت بالغ كاملاً مشخص و كوچكتر است. گاهی ممكن است در روی تنه درخت نيز رشد كند.
روشهای هرس كردن
هرس شاخه :
هرس در گياهان ممكن است به دو حالت سرزنی (Heading back) يا حذف كامل(Thinning out) شاخهها انجام شود. سرزنی عبارت است از حذف قسمت انتهايی شاخههای اصلی يا تنه، كه سبب حذف اثر غالبيت انتهايی میشود و به دنبال آن جوانههای جانبی زير محل برش فعال میشوند. در درازمدت سرزنی باعث توليد گياهی كوچكتر و متراكم نسبت به گياه هرس نشده ميشود. حذف كامل يعنی بريدن شاخهها از تنه اصلی به صورت كامل.
حذف كامل باعث بزرگتر شدن اندازه گياه میشود اما شاخهها در مقايسه با گياه هرس نشده بيشتر باز هستند. به هر حال سرزنی هرس سبكتری نسبت به حذف كامل است.
حذف كامل باعث بزرگتر شدن اندازه گياه میشود اما شاخهها در مقايسه با گياه هرس نشده بيشتر باز هستند. به هر حال سرزنی هرس سبكتری نسبت به حذف كامل است.
در هرس درختان ميوه معمولاً تركيبی از دو روش فوق استفاده میشود. در تربيت و هرس گياهان باغی سرزنی به عنوان عامل اوليه و اساسی در شكل دهی و ايجاد تاج لازم است، در حالی كه انجام حذف كامل شاخه پس از ايجاد گياه اهميت دارد. در نهايت شاخههای خشك شده، بيمار، ضعيف و متداخل را بايستی حذف كامل كرد.
نحوه بريدن شاخه در هرس
نحوه برش اندامهای گياه برحسب خصوصيات آن مقدار جزئی متفاوت است. شاخههای چوبی جوان و يكساله را كه معمولاً قطری در حدود 1-0.5 سانتیمتر دارند بايد به كمك قيچی باغبانی و با برشی حدود نيم سانتیمتر بالاتر از جوانه قطع شوند بطوری كه اين برش به صورت مايل و در جهت مخالف جوانه انجام گيرد.
بريدن و حذف شاخههای چوبی و سنگين كه دارای قطری بيش از 4-3 سانتیمتر هستند بايستی در طی سه مرحله و با استفاده از قيچیهای دسته بلند و يا ارّه انجام پذيرد. نكته مهم اينكه حتیالامكان بايستی برآمدگی (زايدهای) از شاخه قطع شده بر روی تنه درخت باقی نماند و حداكثر اندازه قسمت باقيمانده از 3 ميلیمتر تجاوز نكند تا امكان ترميم زخم محل برش وجود داشته باشد. در نهايت محل برش در شاخههای قطور با چسب پيوند پوشانيده میشود.
هرس پوست :
اين نوع هرس در فصل رشد رويشی گياه انجام میشود. در اين حالت با زخم كردن يا حذف پوست، هيدراتهای كربن و هورمونهای رشد در اندامهای هوايی واقع در بالای زخم تجمع يافته و موجب تحريك تمايزيابی جوانههای گل در شاخههای تيمار شده میشود. روشهای مختلفی برای هرس پوست وجود دارد كه شكاف زنی(Scoring) ، حلقه زنی(Ringing) و طوقه برداری (Girding) سه روش مهم آن هستند. در شكاف زنی، پوست ساقه يا شاخههای اصلی با خطوطی موازی در زير جوانه خراش داده ميشود. اين روش نسبت به دو روش ديگر كارآيی كمتری دارد. درختان بالغ و قوی به حلقه زنی يا طوقه برداری واكنش خوبی نشان می دهند اما درختان بسيار جوان پاسخ خوبی به اين عمل نمیدهند. در حلقهزنی، حلقهای كامل در پوست ساقه بريده میشود. در طوقه برداری با استفاده از سيم، حلقهای به دور ساقه برای مدت 6 ماه بسته میشود يا نواری از پوست به ضخامت 10-5 ميلیمتر برداشته میشود.
هرس گل و ميوه:
با توجه به اينكه سطح برگ و ميزان فتوسنتز يك گياه مقداری مشخص است، اگر تعداد گلها و ميوهها، كه محل جذب مواد فتوسنتزی (هيدراتهای كربن) هستند به روشی كم شود تعادل لازم برای توليد محصول مرغوب حاصل میشود. در عمل با انجام هرس گل و ميوه (تنك كردن) با روش فيزيكی و يا با استفاده از مواد شيميايی اين نتيجه بدست میآيد. مواد مختلفی مانند NAA و سوين برای تنك شيميايی بكار میروند.
زمان انجام هرس :
بطور كلی زمان مناسب برای هرس به نوع گونه گياهی و هدف از انجام هرس بستگی دارد. اكثر درختان در فصل زمستان هرس میشوند كه به اين عمل هرس زمستانه (هرس ركود) گويند. اما در برخی مواقع انجام هرس تابستانه (هرس سبز) نيز سودمند است. غالباً هرس در درختان خزان دار انجام شده و اين كار برای درختان ميوه هميشه سبز كمتر مورد استفاده قرار میگيرد. بنابراين انجام هرس در فصول زمستان و تابستان است يا به عبارتی دقيقتر در طی فصل ركود و فصل رشد. انجام ميگيرد 1
1- هرس زمستانه:
معمولاً هرس زمستانه به هنگام خزان گياه انجام میشود، با وجود اين در تمام ماههای پاييز و زمستان اين عمل ميسر است. هرس شديد زمستانه درختان موجب تقويت شاخههای توليد شده در سال آينده میشود و چنانچه درخت هرس زمستانه نشود يا هرس سبكی در روی آن صورت گيرد، شاخههای حاصل از رشد جديد كمتر خواهد شد. شاخههای جديد رشد كرده پس از هرس زمستانه طويلتر هستند زيرا ميان گرههای بلندتری دارند. همچنين برگهای سبزتر و بزرگتری دارند. از اين نظر كه هنگام خزان، شاخهها فاقد برگ بوده و به آسانی قابل رؤيت هستند انجام هرس زمستانه دقيقتر است.
درختی كه هرس سنگين میشود تعداد جوانههای كمتری برای رشد شاخههايش در فصل بعد دارد، بنابراين مواد غذايی ذخيره شده در درخت به شاخهها و جوانههای كمتری قسمت شده و در نهايت شاخههای جديد رشد بيشتری خواهند داشت. اما بايستی توجه داشت كه هرس شديد زمستانه باعث تأخير در باردهی گياه میشود.
2- هرس تابستانه
زمان اجرای هرس تابستانه با توجه به عوامل محيطی و ميزان رشد گونه گياهی متفاوت است با وجود اين در مورد درختان ميوه ماههای ارديبهشت تا تير ماه مناسب خواهند بود. در هرس تابستانه شاخههای نابارور درخت مانند پاجوشها و نركها و همچنين گلها و ميوههای كوچك اضافی نيز حذف میشوند. بنابراين هرس پوست، گل و ميوه، حذف برگها و سرزنی شاخههای در حال رشد از جمله هرسهای تابستانه محسوب میشوند. برای مثال حذف تعدادی از برگهای بالغ درخت كه بر روی ميوههای در حال رشد سايهاندازی میكنند موجب تغيير رنگ در ميوهها شده و كيفيت بازارپسندی محصول را افزايش میدهد.
درختان خزاندار در بهار شروع به رشد می كنند، معمولاً اين رويش چندين هفته و تا فرارسيدن دوره ركود زمستانه باقی می ماند. زمان انجام هرس تابستانه مهم است. اگر هرس تابستانه پيش از اتمام رشد اوليه درخت انجام شود دوره رشد رويشی طولانیتر شده و مواد گياهی از دست رفته در اثر هرس جايگزين می شود. اين عمل در درختانی كه جوانه گل آنها بر روی چوب يكساله تشكيل ميشود، باعث كاهش گل انگيزی می گردد زيرا دوره رشد مناسب برای گلانگيزی در شاخههای جديد كوتاه می شود. اگر پس از اتمام رشد شاخهها، هرس تابستانه صورت گيرد مقدار سطح برگ و فتوسنتز كم شده و قدرت درخت كاهش می یابد. در نهايت اگر هرس تابستانه بسيار دير هنگام انجام شود تعداد جوانههای گل و گلدهی كاهش پيدا میكند.
در درختان ميوهای كه محل تشكيل جوانه گل آنها سيخكهای (Spurs) (شاخههای كوتاه ميوه دهنده) دو ساله است هرس تابستانه ممكن است گلدهی را تحريك كند زيرا با حذف شاخههای سال جاری نور بيشتری به جوانهها و برگهای اطراف سيخكها می رسد و رقابت سيخكها با سرشاخههای در حال رشد كاهش می يابد.
زخمهای حاصل از هرس زمستانه ديرتر از هرس تابستانه ترميم میشوند زيرا در فصل رشد گياه سريعتر می تواند محل زخم را بپوشاند از اينرو احتمال آلودگی زخمها در طی زمستان كمی بيشتر است.
زخمهای حاصل از هرس زمستانه ديرتر از هرس تابستانه ترميم میشوند زيرا در فصل رشد گياه سريعتر می تواند محل زخم را بپوشاند از اينرو احتمال آلودگی زخمها در طی زمستان كمی بيشتر است.
اصول كلی هرس درختان ميوه
حذف شاخهها و ريشههای زايد يكی از اصولی ترين روشها در توليد ميوه است. حذف اندامهای زايد درختان به منظور تغيير برخی وظايف فيزيولوژيكی صورت میگيرد. در درختان جوان قطع شاخههای زايد باعث ايجاد اسكلت اوليه میشود. در درختان بارور و مسن چنانچه قطع شاخهها به طريق صحيح انجام شود موجب نفوذ نور بيشتر به درون تاج درخت، انتقال مواد فتوسنتزی به ميوه و ريشه و در نهايت باعث تنظيم تشكيل جوانه گل خواهد شد.
هرس به منظور اسكلت بندی درخت:
همانطوری كه قبلاً در بحث ازدياد نباتات بيان شد بسياری از پايههای درختان ميوه را با استفاده از نهالهای بذری تكثير میكنند. نهالها به مدت 4 - 1 سال در خزانه نگهداری می شوند و سپس در پاييز يا زمستان از خزانه به زمين اصلی منتقل میشوند. از آنجايی كه ريشه نهالهای بذری عميق است در هنگام جابجا كردن و انتقال به بستر اصلی، تعدادی از ريشهها آسيب میبينند از اينرو بايستی ريشههای زخمی را هرس كرد. از طرفی با حذف مقداری از ريشههای نهال بايد تعادل بين اندام هوايی و ريشه نهال را تنظيم كرد. برای اين منظور مقداری از شاخهها را نيز هرس میكنند.
نهالها بطور كلی به دو شكل موجودند برخی دارای تنه صاف و فاقد انشعاب هستند و بعضی چند شاخه فرعی داشته و منشعب می باشند. نحوه هرس اين دو نوع نهال پس از كاشت در زمين اصلی ، تا حدودی با يكديگر متفاوت است. در حالت اول تنها كافی است كه سربرداری نهال در ارتفاع تقريبی 80-50 سانتیمتر انجام شود. در حالت دوم كه نهال منشعب است ابتدا بايد چند شاخه فرعی را بطوريكه با هم حداقل 10 سانتیمتر بر روی تنه نهال فاصله دارند به عنوان شاخههای اصلی و آينده درخت انتخاب كرده و سپس دقت كرد كه اين شاخهها فضای تاج درخت آينده را در تمام جهات فرا گرفته باشند و تداخلی در يكديگر نداشته باشند. همانطور كه قبلاً گفته شد زاويه بين شاخهها و تنه نهال بايد به اندازه كافی باز باشد زيرا پس از گذشت چند سال زاويه مذكور كاهش خواهد يافت. لازم به يادآوری است كه اعمال انجام شده در نهالهای منشعب، در نهال هال صاف و فاقد انشعاب در سال دوم انجام میشود.
در هر دو حالت زاويه بين شاخهها و تنه تا زمانی كه نهال دارای شاخههای جوان و قابل انعطاف است بايد با كمك تكههای چوب باز نگه داشته شود. در سال دوم، هرس شاخههای اصلی بدين صورت است كه حدود نيمی از طول آنها حذف میشود.
در سالهای سوم و چهارم پس از كاشت نهال، هرس تنها به حذف شاخههای رشد يافته اضافی و نامطلوب محدود شده و فرم و اسكلت اصلی نهال كه شامل تنه و 4 - 3 شاخه اصلی است بايد حفظ شود.
اصول هرس باردهی درختان:
درختی كه بدون دخالت باغدار و در شرايط طبيعی رشد كرده، معمولاً شاخ و برگ زيادی توليد می كند كه همراه با تداخل آنها نيز میباشد، اين موضوع مانع از رسيدن نور كافی به داخل تاج درخت میشود و به دنبال آن از كيفيت و مرغوبيت ميوهها كاسته میشود. از اينرو هرس مناسب و كافی درختان ميوه برای رسيدن به خصوصيات مطلوب محصول همواره مورد توجه باغداران بوده است. پس از اينكه درختان ميوه به باردهی رسيدند، لازم است هر ساله يا هر چند سال يك مرتبه برخی از انواع هرس بر روی آنها انجام شود تا كيفيت و كميت محصول در دوران باردهی اقتصادی درخت حفظ شود. با توجه به اهميت پرورش ميوههای دانهدار به ويژه سيب و گلابي در بحث ميوهكاری، در اينجا به اصول كلی در مورد هرس باردهی اين گونهها اشاره شده و يادآوری میشود كه دقت كافی در اين موارد راهنمای خوبی برای هرس باردهی در درختان ميوه است.
1- هوا و نور موجب تغذيه و رشد اعضای شاخه درخت می شوند. اكسيژن، دی اكسيد كربن و انرژی لازم برای انجام عمل فتوسنتز در برگهای گياه، از محيط بالای سطح زمين تأمين میشود پس گياه بايد در شرايطی پرورش يابد كه از اين لحاظ محدوديتی برای آن موجود نباشد. زيرا برگها محل اصلی توليد (Source) شيره پرورده در گياه میباشند.
2- قسمتهای فوقانی يك شاخه بهتر از قسمتهای تحتانی آن تغذيه می شوند. بدين منظور كه شيره نباتی همواره تمايل دارد به قسمتهای انتهايی شاخههای اصلی و فرعی كه رشد عمودی دارند صعود نمايد. اين موضوع میتواند به دليل وجود و سنتز هورمونهای رشد مانند اكسينها و جيبرلينها در انتهای شاخه باشد.
3- از نظر رشد و نمو، بين اعضای رويشی و زايشی (بارده) درخت رقابت وجود دارد. پس با حذف مقداری از ميوهها در درختان بارده، مواد غذايی برای رشد شاخ و برگ و تقويت درخت مصرف شده كه با توليد شيره پرورده بيشتر، تبديل جوانههای رويشی به زايشی برای سالهای بعد تأمين میشود.
2- قسمتهای فوقانی يك شاخه بهتر از قسمتهای تحتانی آن تغذيه می شوند. بدين منظور كه شيره نباتی همواره تمايل دارد به قسمتهای انتهايی شاخههای اصلی و فرعی كه رشد عمودی دارند صعود نمايد. اين موضوع میتواند به دليل وجود و سنتز هورمونهای رشد مانند اكسينها و جيبرلينها در انتهای شاخه باشد.
3- از نظر رشد و نمو، بين اعضای رويشی و زايشی (بارده) درخت رقابت وجود دارد. پس با حذف مقداری از ميوهها در درختان بارده، مواد غذايی برای رشد شاخ و برگ و تقويت درخت مصرف شده كه با توليد شيره پرورده بيشتر، تبديل جوانههای رويشی به زايشی برای سالهای بعد تأمين میشود.
4- قسمتهای مختلف يك شاخه با يكديگر همبستگی دارند. برای مثال اگر سيخكهای يك شاخه حذف شوند شيره نباتی كه به مصرف سيخكها میرسيد به طرف ساير اندامهای مجاور هدايت میشود و رشد و نمو آنها را تسهيل می کند. در صورت حذف قسمتی از اعضای جذب كننده(Sink) شيره نباتی، ذخاير موجود بطور منظم بين اعضای باقيمانده تقسيم می شود زيرا تغييری در ميزان جذب مواد غذايی از خاك به وجود نيامده است.
5- جوانههای واقع بر روی قسمتهايی از شاخه كه جريان شيره خام در آنجا بيشتر است به صورت شاخههای جوان تكامل يافته و توليد چوب میكنند.
6- جوانههايی كه با شيره خام كمتر و شيره پرورده كافی تغذيه میشوند به آسانی به جوانه گل تكامل میيابند. در فصل تابستان ميزان شيره پرورده توليد شده در برگها به حداكثر ممكن میرسد زيرا رشد برگها و سطح برگ درخت افزايش يافته است. اين زمان با تمايز يابی جوانههای چوب به گل برای محصول سال آينده مصادف است. بنابراين بايد از انجام هرس شديد درخت در طی تابستان خودداری كرد.
سيستمهای تربيت درختان
قبلاً اشاره شد كه تربيت يعنی ايجاد شكلی خاص در گياه به منظورهای معين. مثلاً باز كردن تاج درخت برای ورود نور بيشتر، تنظيم ارتفاع درخت و تقويت شاخههای اصلی. تربيت درختان به اشكال گوناگون و متفاوت صورت می گيرد كه در اين جا تنها به ذكر سه روش مهم در تربيت درختان ميوه اكتفا میشود.
شكل جامی (open center) مركز باز ، بدون شاخه پيشاهنگ
هدف از اين روش، تربيت درختان با تاج پهن میباشد كه مركز آن باز است. يك تنه كوتاه به ارتفاع حدود 35-30 سانتیمتر و تعدد 6-5 شاخه كه از مركز درخت منشاء میگيرند شكل كلی درختان پرورش يافته به روش مركز باز است. با وجود اينكه نفوذ نور به تاج درخت مطلوب بوده و رنگپذيری ميوه و گل انگيزی در درخت را افزايش میدهد اما اين سيستم برای پرورش درختان ميوه زياد كاربرد ندارد. علاوه بر آن در درختانی مانند سيب و گلابی از اين روش استفاده نمیشود زيرا:
1- درختان به طور طبيعی به اين شكل رشد نمیكنند.
2- همچنانكه درخت مسن میشود بخش عمدهای از شاخههای بارور طويل شده و بايستی از نردبان برای چيدن محصول استفاده كرد.
3- هرس درختان بالغ نياز به وقت زيادی دارد.
4- محلول پاشی بر روی درختان بالغ و نفوذ آن به مركز درخت مشكل است.
5- محل انشعاب شاخههای درخت محكم و قوی نيست و در هنگام ميوهدهی زياد، قيم برای نگهداری شاخهها مورد نياز است.
شكلجامی غالباً برای تربيت درختان هلو و آلوی ژاپنی استفاده میشود. با اين حال به دليل باز بودن مركز تاج، مقدار محصول در هر درخت كمتر از ساير سيستمها خواهد بود.
شكل هرمی پاكوتاه (Dwarfing pyramid)یا (Center- leader semi intensive system) پيشاهنگ مركزی نيمه متراكم :
از اين روش به طور عمده در تربيت درختان سيب و گلابی در كشت متراكم استفاده میشود. در اين سيستم بسياری از مشكلات روش مركز باز وجود ندارد. نه تنها عملكرد محصول در اين حالت بيشتر است. بلكه زمان لازم برای رسيدن درختان به باردهی در اين سيستم كمتر است از اينرو بازگشت سرمايه سريعتر خواهد بود. تربيت درختان ميوه بر روی پايههای پر رشد، كمتر بدين شكل صورت میگيرد زيرا چنين درختانی پس از گذشت چند سال ارتفاع زيادی پيدا كرده كه اين موضوع برای باغداری جديد و مكانيزه مناسب نيست. در شكل هرمی ساده كه برای تربيت درختان غير مثمر مانند كاج و چنار بكار میرود نياز زيادی به هرس نيست. ضرورت موفقيت شكل هرمی پاكوتاه برای درختان ميوه در استفاده از پايههای پاكوتاه كننده يا پايههای كم رشد است. زيرا چنين پايههايی رشد زيادی نداشته و حتی پس از چند سال مناسب عمليات داشت و برداشت خواهند بود. در اين حالت فواصل كاشت نهالها به مراتب كمتر از سيستم احداث باغ بر روی پايههای پر رشد (استاندارد) است، به عبارتی كاشت نهالها به صورت نيمه متراكم انجام میشود تا كاهش عملكرد هر تك درخت (به دليل پاكوتاهی و كم بودن سطح برگ) جبران شود.
روش كار چنين است كه پس از تهيه نهال از گونههای سيب و گلابی (پايههای پاكوتاه)، كاشت نهالها صورت گرفته و سپس سربرداری از ارتفاع يك متری انجام میشود. اگر نهال شاخههای جانبی مناسبی داشت سربرداری لازم نيست. در سال اول رشد نهال، بايستی با استفاده از تكهای چوب، فاصله شاخههای جانبی را از تنه تنظيم كرد به طوری كه شاخههای عمودی (Upright) را به حالت افقی نزديك كرد و زاويه آنها را با تنه افزايش داد. در سالهای بعد نيز هرس تنها به حذف شاخههای فرعی اضافی و شاخههای پايين تنه محدود میشود.
شكل شلجمی (Modified leader) پيشاهنگ متغير:
اگر هدف محدود كردن ارتفاع و پهن كردن تاج درخت باشد از اين سيستم در ميوهكاری استفاده میشود مانند تربيت درختان سيب، گلابی، زردآلو، گردو، پسته و بادام. پس از كاشت نهال و سربرداری در ارتفاع حدود 120 سانتیمتری، در سال بعد شاخههای فرعی توليد میشوند كه 4-3 شاخه مناسبتر را حفظ كرده و بقيه را حذف كامل میكنند. فاصله شاخههای فرعی بر روی تنه به علت سربرداری از ارتفاع بالاتر كمی بيشتر از روش جامی و حدود 20 سانتیمتر است. در اين حالت شاخههای فرعی انتخابی را در هر سال 30 سانتیمتر اجازه رشد داده و اضافی آنها سرزنی میشوند. در شكل شلجمی هر شاخه پر رشد و غالب را سرزنی كرده تا بدين طريق اجازه رشد به هيچ يك از شاخههای درخت به شكل تنه اصلی و پيشاهنگ داده نشود. لذا درخت در تمام جهات شاخههای قوی ايجاد كرده و محصول مناسبی نيز توليد میكند.