تولید و تصدیق تخمهای اصلاح شده

مقدمه

                تهيه   و مصرف تخم تصدیق شده نقش اساسي در افزايش محصولات زراعتی و غذاي روزمره مردم داشته و يكي از جنبه هاي مهم علوم زراعتی محسوب مي شود و ده ها سال است كه در كشورهاي توسعه يافته، از نظر زراعت  متداول گشته و هدف تهيه و توليد  ورایتی های مطلوبي از گياهان است كه از نظر مقدار محصول،مقاومت به آفات و امراض،ارزش غذايي،بازارپسندي و غيره نسبت به ساير واريتی ها ارجحيت داشته باشد.

اصول تهيه تخم تصدیق شده از نظر علم زراعت كه هدف بالا بردن ارزش كيفي و كمي محصولات زراعت است از اهميت بسزايي برخوردار است زيرا تخم زماني ارزش دارد كه داراي صفات ارزشمند زراعي بوده و ارزش يك محصول گياهي نيز به ميزان قابل ملاحظه اي به كيفيت تخم آن نبات بستگي دارد تخم با آن همه اهميت متاسفانه بسيار آسيب پذير بوده و تحت تاثير عوامل متعددي قرار گرفته و در معرض خطر فرسايش ژنتيكي قرار ميگيرد چنانكه تخمهای  اصلاح شده پس از توزيع و انتشار بين زارعين در مراحل مختلف تهيه و كنترول تخم در مزارع،انبار،كارخانجات و آزمايشگاهها به طور دقيق و صحيح كنترل و نظارت نشود اين ارقام ( ورایتی) با ساير ارقام و محصولات ديگر مخلوط شده و زحمات چندين ساله محققان و كارشناسان و هزينه هاي صرف شده به هدر رفته و خواص ارثي گياه به تدريج از بين رفته و ضرر و زيان فراواني متوجه كشاورزان و مملكت خواهد شد.پس با بهره گيري از اصول ومقررات كنترل و تصدیق تخم و استفاده از علوم متعددي نظير آمار( احصائیه) ،طرح آزمايشات، اصلاح نباتات... به منظور حفظ خلوص ژنتيكي و مكانيكي ارقام اصلاح شده كوشا باشيم.

طبقات تخم ((seed category

تخم پرورده يك(breeder 1) يا تخم نوكلئوس(nucleus): نوكلئوس يا هسته عبارت است از هزار خوشه انتخابي از يك رقم كه انتخاب آنها با توجه به مشخصات ظاهري آن رقم صورت ميگيرد.هزار خوشه را در مزارع به طول و عرض 60سانتي متر وبدون خرد شدن ميكارند .با علفهاي هرز كاملا مبارزه شده و درجه خلوص تخمهاي حاصل صد درصد است.

بذور پرورده دو (breeder 2) يا تخم مادر :  محصول حاصل از پرورده يك يا به عبارت ديگر محصول هزار خوشه را پرورش دوم و يا بذور مادر ميگويند.در اين طبقه از تخم ، خوشه ها كوبيده شده و بذور خالص حاصل از آن در روي خطوطي كه فواصل آنها از هم 50 سانتي متر است كشت ميشود با توجه به كمي مساحت مزرعه براحتي كنترل و مخلوط كشي انجام ميگيرد.

 بذور پرورده3 (breeder 3) يا سوپر اليت (super Elite):  محصول حاصل از پرورش دوم را سوپر اليت مي گويند مساحت مزرعه نسبت به حالت قبل بزرگ بوده ، مخلوط كشي با دقت زياد انجام ميگيرد فواصل خطوط كاشت 40-30 سانتي متر بوده و درجه خلوص تخم تا 99 درصد است.

 تخم الیت(Elite)  : محصول حاصل از سوپر اليت را تخم اليت مي گويند طبق نرم استاندارد تخم درجه خلوصي براي اين طبقه از تخم قايل شده اند وسعت مزرعه ممكن است تا 40هكتار نيز برسد.

  تخم ا صيل يا مادري (registered seed): محصول حالصل از تخم اليت را تخم مادري ميگويند درجه خلوص آن از اليت كمتر است و براي اين تخم نيز درجه خلوصي قايل شده اند.

تخم تصدیق شده (certified seed): محصول حاصل از تخم مادري را تخم تصدیق شده ميگويند براي توليد اين تخمها از دهقانان و بخش خصوصي استفاده ميشود از مزارع ودر مراحل كاشت ،داشت و برداشت بازرسي شده ،تجزيه و آزمایش تخم صورت ميگيرد و سپس تصدیق تخم صادر ميشود.

تخم مرغوب يا تخم تجاري ( commercial): محصول حاصل از تخمهای  تصدیق شده را تخم مرغوب مي گويند و در تجارت بر حسب مورد استفاده مي شود.

طبقه بندي تخم از نظر زراعت

1-  هيبريد (Hybrid seed )
هيبريد عبارت است از نتايج نسل اول آميختگي دو اينبرد لاين كه از لحاظ يك يا چند ژن اختلاف دارند هيبريد داراي انواع زير است
  الف - هيبريد ساده ( single cross)
آميختگي دو لينه يا اينبرد ( A x B) را هيبريد ساده يا سينگل كراس مي نامند.
ب – دوبل کراس  (Double Cross)
آميختگي يك هيبريد ساده با يك هيبريد ساده ديگر و يا به عبارت ديگر،آميختگي دو سينگل كراس را باهم هيبريد دوبل يا دابل كراس مي گويند ِAxB)x(CxD))
ج-  هيبريد سه جانبه ( Three Way Cross) 
دو رگ حاصل از آميختگي يك هيبريد ساده با يك لينه اينبرد AxB)xC) را هيبريد سه جانبه ميگويند.
    د -  هيبريد تلاقي برگشتي ( Back cross)
عبارت است از آميختگي يك هيبريد ساده با يكي از اينبردهاي تشكيل دهنده جهت تثبيت و اضافه نمودن صفت مخصوص يكي از اجداد كه صفت مخصوص يكي از اجداد كه توسط يك يا چند صفت ژني كنترل ميشود (AxB)xBياAxB)xA)
هـ -  هيبريد تاپ كراس (Top Cross)
عبارت است از آميختگي يك گياه با چند اينبرد

2-تخم كمپوزيت (Composite seeds )

مخلوطي از ژنوتيپها (آرايش ژنتيكي و مجموعه ژنهاي موجود زنده اعم از ژنهاي غالب و مغلوب )كه از طريق گرده افشاني باز نگهداري ميشوند بذور كمپوزيت ناميده ميشود.

3- تخم (واريته)مصنوعي يا سنتتيك ( Synthetic variety)

عبارت است از نسل پيشرفته حاصل از مخلوط كردن تخمهايي كه از طريق گرده افشاني باز گروهي از واريته ها ،كلون؛ لينه اينبرد با هيبريد به دست مي آيد.

4- تخم (واريته) محلي ( Local variety )
واريته يا تخم محلي واريته اي است كه بومي منطقه بوده و قدمت آن به صدها سال پيش مي رسد مخلوطي از لينه هاي متفاوت مي باشد و بالاخره سازگاري و قدرت سازش آن با محيط بسيار خوب است.

مراحل و نحوه توليد تخم تصدیق شده در  کشور ایران

بذور پرورده يك تا سه معمولا در ايستگاههاي تحقيقاتي و زير نظر مستقيم كارشناسان و محققان در هر منطقه توليد ميگردد ولي براي توليد تخم مادري و تخم تصدیق شده و بذور مرغوب كه نياز فراواني براي امكانات وسايل و زمين هست بناچار از بخش خصوصي و زارعان استفاده شده و با عقد قراردادهايي مطابق با ضوابط مخصوصي نسبت به تهيه و توليد تخم به شرح زير اقدام ميشود:

1- انتخاب پيمانكار

زارعاني كه به عنوان پيمانكار تكثير تخم داوطلب مي شوند وسايل،امكانات، زمين و تجهيزات آنها توسط كارشناسان كنترل تخم مورد بازديد و بازرسي قرار گرفته و در صورت تاييد صلاحيت آنها جهت عقد قرارداد به اداره زراعت معرفي ميشوند.

2- انعقاد قرارداد

پس از تعيين و تاييد پيمانكار توسط كارشناسان مربوط ؛قرارداد لازم بين پيمانكار و اداره زراعت منعقد و در سه نسخه تنظيم ميشود كه يك نسخه آن به پيمانكار؛ نسخه دوم به اداره زراعت و نسخه سوم نيز به موسسه اصلاح و تهيه نهال و تخم فرستاده ميشود پيمانكار تعهد ميكند كه كليه ضوابط و مقررات مندرج در متن قرارداد را كاملا رعايت كرده وبذور را مطابق با استانداردهاي مصوبه تهيه كند در صورت استاندارد بودن، قيمت تعيين شده آن توسط اداره زراعت به پيمانكار پرداخت ميشود.

3- توزيع تخم

قبل از پايان فصل كشت تخم مناسب ولازم به پيمانكار طرف قرارداد تحويل ميگردد جهت جلوگيري از اختلاط ارقام مختلف سعي ميشود به هر زارع فقط يك رقم تخم داده شود.

4- كنترل زمان كاشت

در موقع كاشت تخم كارشناسان مربوط در محل حضور يافته ودر مورد انتخاب از نظر نوع محصول سال قبل ،تميز بودن تخم كار،رعايت ايزولاسيون نظارت كامل نموده و سفارش لازم را در نحوه آبياري،كود پاشي و وجين و غيره به پيمانكار متذكر مي شود.

5- كنترل مزارع قبل از برداشت

مزارع پيمانكاران تخم بسته به تيپ تخم و يا نوع محصول دو تا سه مرتبه توسط كارشناسان دستگاه تصدیق و كنترل تخم مورد بازرسي قرار ميگيرد قبل از بازديد زمان آن به پيمانكار اطلاع داده ميشود تا خود و نماينده او جهت كسب اطلاعات لازم در محل حضور يابد شرايط نامناسب مزرعه از قبيل علفهاي هرز ،عدم يكنواختي ،وجود امراض و غيره ممكن است موجبات حذف مزرعه را فراهم نموده و مزرعه مورد تصدیق و تاييد قرار نگيرد.

ايزولاسيون مزارع غلات تصدیق شده

غلات دانه ريز (به جز چاودار)معمولا خودگشن بوده و احتياج چنداني براي جدايي يا ايزولاسيون ندارند لذا رها كردن يك فاصله چند متري به صورت كشت نشده و يا كشت يك گياه در بين دو واريته جو و يا گندم از يكديگر كافي است ولي در مورد چاودار كه يك گياه دگر بارور است كه حداقل بين مزارع چاودار حدود 400متر فاصله در نظر گرفته شود تا از اختلاط ژنتيكي و تلاقي هاي نا خواسته جلوگيري شود.

طبق ماده 9 آيين نامه مصوبه تهيه تخم تصدیق شده براي غلات در ايران جهت ايزولاسيون زراعت در واريته هاي مختلف گندم حداقل ده متر و در كشورهاي ايالات متحده آمريكا در حدود 400متر ايزولاسيون در نظر گرفته ميشود.
كنترل مزرعه

كنترل مزرعه يكي از امور حساس و بسيارمهم تهيه تخم تصدیق شده است چنانكه تخم تهيه و سلكسيون شده در صحرا و مزارع كنترل نشده و تصدیق تخم صادر نشود مشخص است كه محصول به تدريج مخلوط شده و نتيجه مطلوب به دست نخواهد آمد.

تاريخ كنترل مزارع در گياهان مختلف متفاوت است ودر مزارع گندم و جو معمو لا سه هفته مانده به زمان برداشت و قبل از رسيدگي كامل انجام ميشود و حداقل مساحت كشت شده جهت تقاضاي كنترل مزرعه در غلات و پنبه حدود سه هكتار ولي در زراعتهاي گياهان دانه ريز مي توان براي سطح يك هكتار نيز تقاضاي كنترل كرد.

تهيه كنندگان تخم بايد تقاضا هاي خود را براي كنترل مزرعه خود حدود يك ماه قبل از زمان كنترل به دفتر سازمان كنترل تخم ارسال نمايند و متخصصان مربوط معمولا مزارع و محصول طرف قرارداد را در دو نوبت كه يك مرتبه در زمان رشد و نمو و مرتبه دوم در زمان برداشت بازرسي مي كنند بايد يادآوري كرد كه بعضي از نباتات مانند پنبه و ذرت هيبريد در دوره رشد و نمو خود معمولا در سه نوبت مورد بازرسي و كنترل قرار ميگيرد.

كنترول مزرعه غلات

در كنترول مزرعه غلات بايد به نكات زير توجه شود

1-تشخيص مزرعه مورد نظر باتوجه به مشخصات تخم
2-تشخيص و تعيين ساير ارقام و مشخص نمودن آن در سطح معين(25متر مربع)
3-تعيين درصد آلودگي مزرعه به امراض قارچي مانند سياهك
4-تعيين ساير گياهان زراعي
5-تعيين درصد علفهاي هرز مطابق با قانون و آيين نامه تخم
6-تعيين مقدار محصول در واحد سطح
7- تعيين درجه رسيدگي تخم(كامل،متوسط،نارس)
8-ياداشت عوامل از قبيل ايزولاسيون ،خسارت آفات،يكنواختي و خوابيدگي

طريقه كنترول مزرعه غلات

براي كنترول مزرعه غلات قطعاتي چند به طور تصادفي انتخاب مي شود.مساحت هر قطعه انتخابي كه معمولا عمود بر خطوط زراعت مي باشد 25 مترمربع خواهد بود كه عرض آن يك متر و طول آن 25 متر ميشود حداقل قطعات انتخابي ده قطعه خواهد بود كه براي يك مزرعه ده هكتاري كافي است.

بازديد كننده پس از باز ديد،تمام مشاهدات خود را (درجه خلوص ،سلامت ،ميزان علفهاي هرز و... غيره ) را روي كارتي يادداشت مينمايد و عوامل مورد نظر در هر نوبت را جمع بندي و معدل گيري كرده و معدل را در400ضرب ميكند تا در يك هكتار مشخص شود چنانكه نتيجه با استانداردهاي مصوبه مطابقت داشته باشد براي آن مزرعه تصدیق صادر مي نمايد و در غير اينصورت مزرعه حذف ميگردد.

كنترول انبار

با توجه به اينكه اکثر  تخم ها  به مدت يك و يا چندين سال در انبار نگهداري ميشوند بايد آنها را به طور مرتب و همه ساله بازرسي و كنترل كرده و از تخمها نمونه برداري نمود و از نقطه نظر قابليت جوانه زني ،قدرت رويش،آفات انباري و طرز نگهداري كنترل و مراقبت نمود.

كنترل كارخانجات تهيه تخم

كنترل مزرعه و كنترل تخم در انبارها جهت نگهداشتن تخم كافي نخواهد بود بلكه بايد كارخانجات تهيه كننده تخم نيز توسط سازمان اصلاح تخم مورد بازرسي و نظارت قرار گيرد

كارخانجاتي كه مايل به تهيه تخم تصدیق شده هستند همه ساله تقاضاي صدور تصدیق براي كارخانه خود مينمايند و قبل از صدور تصدیق بازرسان سازمان اصلاح تخم از محل و امكانات كارخانه بازديد ودر صورت دريافت مجوز، بذور دهقانان  را بصورت خريداري شده و يا بطور مزدي بوجاري و تصفيه مي نمايند پس از الصاق برچسب كارخانه و اتيكت و پلمپ، عوامل مربوط تحويل ميدهند بديهي است كه كليه مسئوليت به عهده كارخانه بوده و اين گونه كارخانجات به طور مرتب از طرف بازرسان صلاحيتدار سازمان اصلاح تخم بازديد و نظارت مي شوند.

نمونه برداري

نمونه برداري تخم گندم در كيسه هاي يك كيلو گرمي انجام ميگيرد و چهار بسته يك كيلو گرمي به عنوان يك نمونه از يك پارت گندم ميباشد است پس از تهيه نمونه اطلاعات لازم از قبيل تيپ تخم ،نوع واريته،محل توليد، نام پيمانكار شماره قرارداد را روي آن نوشته كيسه هاي محتوي تخم را پلمپ  كرده و سپس به آزمايشگاه مركزي تجزيه تخم فرستاده ميشود.

وزن نمونه هاي مختلف براي محصولات مختلف متفاوت بوده و براي تخم گندم 1000گرم ميباشد.

تصدیق تخم

پس از انجام كليۀ كنترلهاي ضروري،يعني كنترل مزرعه،كنترل تخم در صحرا،كنترل تخم در كارخانه و كنترل تخم در آزمايشگاه، در صورت واجد شرايط بودن به محصول ،تصدیق تخم صادر مينمايند.

هدف از تصدیق تخم

منظور از تصدیق تخم تهيه و ارائه واريته هاي برجسته اي است كه از نظر خلوص و هويت ژنتيكي ثابت و اطمينان بخش بوده و از نظر خلوص،مقاومت به امراض،كيفيت و كميت محصول نسبت به ساير ارقام ارجحيت داشته ؛ چنانكه تخم مصرفي تحت كنترل و تصدیق قرار نگيرد؛به تدريج با بذور محلي مخلوط شده ارزش غذايي خود را از دست خواهد داد.

عواملي كه در تهيه تخم تصدیق شده شركت دارند

الف-دستگاه سلكسيون تخم:

كه ممكن است يك دستگاه دولتي و ويا يك سازمان ملي بوده باشد كه زير نظر دولت انجام وظيفه مي نمايد.
ب-دستگاه نظارت و كنترل تخم:

كه طبق مقررات و استانداردهاي موجود نظارت و كنترل ميكنند.

ج-تهيه كننده و عمل آورندۀ تخم:

كه توسط كشاورزان و زارعان تحصيل كرده و علاقه مند به اينكار و زير نظر متخصصان دستگاه كنترل و نظارت تخم صورت ميگيرد.

اتيكت و پلمپ زدن ( نصب تگ و لیبل)

جهت تفكيك و مجزا ساختن طبقات مختلف تخم از همديگر ،طبق قراردادهاي مصوبه،
براي هر طبقه اي از تخم رنگ مخصوص به شرح زير انتخاب و تعيين شده است:

*رنگ تخم اصلاح كننده و پايه :سفيد

*رنگ تخم ثبت شده:ارغواني

*رنگ تخم تصدیق شده:آبي

*رنگ تخم تصدیق  شدۀ درجه 2:قرمز.
فاكتورهاي رد و يا قبول مزرعه

1-ساير ارقام موجود در مزرعه

2-ساير گياهان زراعي

3-علفها ي هرز(علفهاي هرز مجاز و يا غير مجاز)

4-جدايي با ايزولاسيون مزارع

5-ساير علل مشهود
فاكتورهاي رد و يا قبول تخم

1-درجه خلوص تخم        2  -مواد خارجي         3-بذور ساير گياهان زراعي
4- بذور علفهاي هرز       5-بذور ساير ارقام       6-قوه ناميۀ     7--رطوبت تخم 

استانداردهاي بين المللي تصدیق تخم

نورم استاندارد تخم

نرم تخم،حداقل صفات ظاهري و باطني تخم بوده و هدف تعيين و تشخيص عواملي مانند درصد جوانه زني،قدرت رويش،رطوبت تخم،تعيين درجه خلوص،تخم علفهاي هرز،بذور ساير ارقام ،بذور ساير محصولات زراعي،سلامت تخم،وزن هزار دانه ،درجه بندي تخم و غيره است.

نرم تخم ممكن است محلي بوده باشد،يعني در هر كشور براي هر نوع نبات يك استاندارد معيني وضع مي نمايد و يا ممكن است بين المللي بوده باشد كه در اين حالت كشورهاييكه اين نرم را تاييد كرده اند ،موظف هستند در مورد تصدیق بذور موردنظراين نرم را رعايت كنند

استاندارد در علم اصلاح نبات در مورد تخم و هم در مورد مزرعه اي كه تخم اصلاح شده در آن كشت ميشود اطلاق مي گردد.

هدف از تدوين استانداردهاي مزرعه و تخم

1- تعيين حداقل استاندارد جهت حفظ و نگهداري كيفيت و خلوص ژنتيكي طبقات مختلف تخم.

2- هماهنگ و تطبيق مقررات كنترل و تصدیق تخم در ايران مطابق با استانداردهاي بين المللي تجزيه تخم.

3- ترغيب و تشويق كشاورزان و بخش خصوصي.

4- كمك و همكاري با كشاورزان جهت توليد و توزيع بذور اصلاح شده.

5- جلب اعتماد و آگاه ساختن كشاورزان در استفاده از تخمهاي اصلاح شده.
استاندارد تخم

1- نام ورایتی  كه صلاحيت آن توسط قسمت كنترل و تصدیق موسسه اصلاح و تهيۀ نهال و تخم مورد تصدیق و تاييد قرار گرفته باشد

2- منشاء و محل انتخاب تخم مشخص شود

3- خصوصيات ظاهري و فيزيولوژيكي آن را از ساير ارقام مشخص مي كند،معين شود.

4- مناطقي كه كشت اين رقم مناسب است،تعيين و مشخص مي گردد.

5- صفات برجسته اي كه در مقايسه با ساير ارقام از قبيل مقدار محصول،مقاومت در برابر آفات و بيماريها دارد مشخص شود.

6- مراحل اصلاح و طبقۀ آن مشخص شود.